Miałeś/aś kiedyś wrażenie, że Twój awans, zdobyta nagroda albo dobra ocena na egzaminie to przypadek albo czyjaś pomyłka? Zdarzyło Ci się czuć po osiągnięciu sukcesu, że na to nie zasługujesz i ktoś w końcu odkryje, że tak naprawdę nic nie potrafisz? Jeśli odpowiedź na te pytania brzmi „Tak!”, to bardzo możliwe, że zmagasz się ze zjawiskiem nazywanym w psychologii syndromem oszusta (ang. imposter syndrome).
Czym jest syndrom oszusta?
Syndrom oszusta to zjawisko, o którym mówimy wtedy, gdy osoba zmaga się z poczuciem niepewności i „oszukiwania” w jakiejś dziedzinie (np. pracy, edukacji). Wątpi w siebie i swoje kompetencje oraz uważa, że nie zasługuje na pochwały, awans czy innego rodzaju osiągnięcia. Pomimo zewnętrznych dowodów potwierdzających umiejętności i zasługi, osoba nadal czuje, że niewiele umie i nie ma wystarczających umiejętności, by zajmować dane (najczęściej odpowiedzialne lub prestiżowe) stanowisko. Poczuciu bycia niewystarczającym cały czas towarzyszy strach przed zdemaskowaniem („Co, jeśli ktoś odkryje, że tak naprawdę jestem do niczego?”).
Paradoksalnie, syndromu oszusta zazwyczaj doświadczają osoby, które są bardzo kompetentne, utalentowane, odnoszą sukcesy. Z poczuciem oszukiwania i nieadekwatności zmagali się znani i lubiani, np. aktorka Jodie Foster, była pierwsza dama Stanów Zjednoczonych Michelle Obama, polska piosenkarka Katarzyna Nosowska.
Co ciekawe, niekiedy to zjawisko nazywane jest syndromem oszustki, a nie oszusta. Ta zmiana ma swoje źródło w statystykach – chociaż aż 70% społeczeństwa może doświadczać poczucia niepewności w związku ze swoimi kompetencjami na różnych etapach życia, to z powodu syndromu oszusta zazwyczaj cierpią kobiety.
Przyczyny i objawy syndromu oszusta
Nie ma jednej przyczyny, która mogłaby powodować syndrom oszusta w dorosłym życiu. Wskazuje się, że do najważniejszych czynników mu sprzyjających może być wychowanie, a dokładniej dorastanie w rodzinie, w której przywiązuje się dużą wagę do osiągania wysokich wyników i sukcesów. Z drugiej strony syndrom oszusta może również dotyczyć tych osób, które jako dzieci były uznawane za bardzo utalentowane i z łatwością zdobywały dobre oceny, a co z tym związane – otrzymywały podziw nauczycieli i uczniów. Takie dziecko może nauczyć się, że otrzymuje uwagę i miłość tylko wtedy, kiedy robi coś perfekcyjnie. W dorosłym życiu wzmaga się wskutek tego poczucie niekompetencji i niezasługiwania na nic wartościowego, ilekroć osobie nie uda się wykonać pracy albo ważnej dla siebie czynności na najwyższym możliwym poziomie.
Syndrom oszusta dotyka osoby, które są ambitne i mają cechy perfekcjonisty, ale jednocześnie nie czerpią satysfakcji ze swojej pracy oraz mają zaniżone poczucie własnej wartości. Takie osoby przejawiają swego rodzaju wewnętrzną sprzeczność – zależy im na tym, by dobrze wykonywać swoje obowiązki i otrzymywać pochwały, ale jednocześnie nie potrafią uwierzyć w to, że rzeczywiście udało im się coś osiągnąć.
„Objawy” doświadczane przez osoby z syndromem oszusta
- Obawa przed zdemaskowaniem, że „nic nie potrafię”, „nie zasługuję na sukces”;
- Brak wiary w komplementy i pochwały otrzymywane z zewnątrz;
- Poczucie bycia niegodną/ym sukcesu;
- Przekonanie, że osiągnięcia są wynikiem dobrego losu/szczęścia, a nie pracy i kompetencji;
- Poczucie bycia niewystarczającą/ym i niedoświadczoną/ym.
Ktoś, kogo dotyczy syndrom oszusta, może również okazywać to otoczeniu, np. poprzez minimalizowanie pochwał („Daj spokój, to nic takiego, po prostu miałem/am szczęście”), nadmiernego przygotowywania się do wykonywania swoich obowiązków. Szczególnie „niebezpiecznym” dla potencjału osoby objawem jest zaniechanie niektórych działań i podejmowania nowych inicjatyw w obawie przed porażką.
Co mogę zrobić, jeśli doświadczam syndromu oszusta?
Jeśli podejrzewasz, że syndrom oszusta może dotyczyć Ciebie – warto pamiętać, że jest to zjawisko powszechne i nie jesteś sam/a w przeżywaniu podobnych emocji oraz myśli na swój temat. Jest kilka metod, które możesz wprowadzić do swojego codziennego życia, aby zwalczać towarzyszące Ci poczucie niekompetencji. To m.in. ćwiczenie się w wyznaczaniu sobie realistycznych celów, ustalanie zdrowych granic czasu pracy, zatroszczenie się o to, by nie opierać się wyłącznie na opiniach innych osób. Warto również starać się chwalić samego/ą siebie za wysiłki i dostrzeganie własnego trudu włożonego w pracę.
Te wskazówki wcale nie muszą brzmieć dla Ciebie prosto. Osobie, która od lat zmaga się z syndromem oszusta, może być trudno przezwyciężyć poczucie niskiej wartości i negatywne myśli o sobie w chwilach osiągania sukcesu. Syndrom oszusta to jedno ze zjawisk, które można przepracować z psychoterapeutą. Psychoterapia jest metodą pozwalającą na odkrycie przyczyn stojących za doświadczanymi trudnościami i pomagającą w ich przezwyciężeniu poprzez wzmacnianie własnych zasobów. Warto rozważyć skonsultowanie się ze Specjalistą, jeżeli dostrzegasz, że syndrom oszusta utrudnia Ci codzienne funkcjonowanie i czerpanie radości z życia.